طراحی و معماری ویژه این بنا تاریخی و باقدمت زیاد بسیار زیبا می باشد ، گنبد هارونیه مشهد از معماری آجری که به صورت مربع می باشد بهره می برد ، از تاریخ دقیق احداث بقعه هارونیه اطلاعات دقیقی در دسترس نمی باشد لذا طبق نظر اکثر کارشناسان تاریخی ، قدمت این مکان باستانی به سده های هفت و هشت هجری قمری باز می گردد. طبق اطلاعات بدست آمده و همچنین کشفیات تاریخ شناسان موارد استفاده از بقعه هارونیه به احتمال زیاد برای زندان هارونیه یا عبادتگاه خانقاه و همچنین محل درس امام محمد غزالی بوده است. گنبد هارونیه مشهد  از دو فضای داخلی و خارجی تشکیل شده است. فضای داخلی آن از چهار قسمت: شاه نشین ، گنبد خانه ، سه اتاق فرعی و ورودی ایوان تشکیل شده است. البته ناگفته نماند که فضای داخلی و تمامی بخش های آن به گونه ای می باشد که به راحتی برای نمایش عموم قرار می گیرد. درفضای خارجی گنبد هارونیه مشهد نیز باغچه بزرگی که به شکل مستطیل می باشد و موازی ایوان استقرار یافته است؛ همچنین در گوشه حیاط این مجموعه ، بنایی برای گرامیداشت امام محمد غزالی که به صورت سنگی کوچک می باشد قرار گرفته است. لازم به ذکر است که بنای بقعه هارونیه اخیرا توسط انجمن آثار ملی و فرهنگی مشهد بازسازی و نوسازی شده است.

اظهار نظرهای گوناگون :

در مورد جاذبه تاریخی و گردشگری بقعه هارونیه اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و همین مسئله موجب اظهار نظرهای گوناگون مردم عادی و کارشناسان تاریخی گردیده است. از جمله اظهار نظرهایی که در مورد گنبد هارونیه مشهد شکل گرفته است بدین شرح می باشد: بنای گنبد هارونیه مشهد  فعلی در گذشته و قبل از ورود اسلام آتشکده زرتشتیان بوده است ، همچنین یکی از امامان معصوم شیعیان یعنی حضرت امام موسی کاظم (ع) به همراه تعدادی از یاران با وفای خود به این زندان درآمدند و در آنجا شکنجه شده اند ، همچنین اظهار نظری بعدی در مورد این مکان می باشد به این موضوع اشاره دارد که این مکان در گذشته زندان هارون الرشید ، حاکم وقت بوده است. البته لازم به ذکر است که شباهت دو اسم بقعه هارونیه توس و هارون الرشید (نام یکی از خلفای عباسی) تنها فقط مشابه یکدیگر هستند و این جزو ادعا های مردم می باشد ، که زندان هارونیه مربوط می باشد به هارون الرشید و براساس اطلاعات بدست آمده توسط کارشناسان تاریخی ، هارون الرشید در سال 193 هجری قمری در مسیرسفر به ترکستان در شهر سناباد توس به علت بیماری درگذشت. در نتیجه این فرض کاملا اشتباه می باشد چون این خلیفه عباسی پس از مرگ دیگر وقتی برای بنا نهادن زندان نداشت.

طراحی و معماری :

این جاذبه تاریخی و گردشگری استان خراسان رضوی از زیبا ترین بنا های این استان محسوب می شود. گنبد هارونیه مشهد که در سرحدات ایران نیز واقع می باشد به واسطه تاریخ باشکوه و معماری زیبا  خود در راستای حفظ و حراست از آن به عنوان میراث فرهنگی توسط سازمان مربوطه به ثبت رسید. درهای ورود به این بنا از بخش های غرب و شرق می باشد همچنین در اصلی و مرکزی این بنا در بخش جنوبی قرار دارد. زمانی که شما از این بنا دیدن می کنید گچبری های زیبایی در بخش شمالی آن می بینید ، همچنین در این مکان اتاق های بسیار مشابه آرامگاه محمد خدابنده و سلطان سنجر وجود دارد. دقیقا در وسط بنابقعه هارونیه ، گنبدی دو لایه قرار گرفته است ، همچنین این بنا بسیار مشابه است به چهار طاق هایی که در دوره ساسانی مورد استفاده قرار می گرفته است. گنبد هارونیه مشهد از طراحی و معماری آذری بهره می برد. اصلی ترین نظری که در مورد این مکان صادق می باشد این مسئله را نشان می دهد که بقعه هارونیه به عنوان عبادتگاه و آرامگاه برای افراد بزرگ درقرن های 7و8 هجری قمری مورد استفاده قرارمی گرفته و ابعاد این بنا تاریخی به متراژهای: ارتفاع ایوان تا زمین 21 متر ، ارتفاع زمین تا گنبد 26متر ، ارتفاع گنبد کوچک بخش شمالی تا زمین 11متر ، طول و عرض گنبدخانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش تا زمین ‏9 متر می باشد. در بخش جنوبی کتیبه ای بدون هیچ طراحی خاصی دیده می شود همچنین گنبد عظیمی در بالا این بنا قرار دارد. در بخش شمالی این مجموعه تاریخی سه اتاق و چهار پله بلند و مارپیچ قرار دارد و گچبری ها و تزیینات داخل این بنا تاریخی بسیار زیبا و خاص می باشد ، به گونه ای که مقرنس کاری مربوط به دوره تیموری بسیار خودنمایی می کند. البته ناگفته نماند که این بنا در کنار بنایی دیگر ، بر روی تپه ای باستانی واقع شده است. ضلع زیرین گنبد که در ادوار گذشته تنها به صورت شکلی 8 زاویه ای به چشم می خورد دارای دالان ها و دهلیزهای تاریکی بود که متشکل شده بودند از آجرهای مشبکی که در عین سادگی ظرافت قابل توجهی به بنا منتقل می کند. این نکته را هم باید متذکر شد که گنبد هارونیه ازهر لحاظ بسیار زیبا و دارای معماری هارمونیکی می باشد

بناهای مشابه :

جاذبه های گردشگری و بناهایی مشابه به این مکان وجود دارد که در سرتاسر ایران واقع شده است از جمله بناهایی که شباهت بسیاری با این بنا دارد می توان از: بنا جبل سنگ (گنبد جبلیه) در کرمان و مقبره و آرامگاه سلطان سنجر که در شهر قدیمی مرو قرار دارد نام برد ، این ابنیه تاریخی که بسیار شبیه به هم هستند در سده 7 هجری قمری ساخته شده اند. البته ناگفته نماند که که بقعه هارونیه از لحاظ زیبای و با شکوه بودن بسیار به الجایتو شباهت دارد ، همچنین  بعضی از معماری های بنا جبل سنگ بسیار شبیه به بناهای ساخته شده در دوره ساسانیان می باشد.بعضی از طراحی های معماری بقعه هارونیه که زیبایی چشمگیری به این بنا می دهد در گنبد سلطانیه و در بخشی از گچبری های آرامگاه بایزید که در شهر بسطام واقع می باشد ، دیده می شود. بخش مهمی که در زیبایی سه بنا گنبد هارونیه مشهد ، گنبد سلطانیه و آرامگاه سلطان سنجر دیده می شود وبه زیبایی ساخته شده ، دهلیزی می باشد که دو بخش گنبد خانه و گنبد بالای آن را به هم مربوط نموده است و همین طراحی زیبا وجه تمایز این ابنیه با گنبد های دوره سلجوقی می باشد. دراین جاذبه گردشگری استان خراسان رضوی وشهر باستانی توس و طبق اطلاعات بدست آمده و اکتشافات تاریخ شناسان  در سال 1354 هجری خورشیدی مشخص شد که ظروف سفالینه ، ملات ساروج و سنگ بزرگی که به عنوان جرز بین دیوار ها مورد استفاده قرار می گرفته به تاریخ های تیموری ، سلجوقی ، صفوی و ساسانی باز می گردد و همین امر نشان دهنده تاریخ پر از فراز و نشیب این مکان می باشد که حوادث زیادی را در طول تاریخ دیده است.

هدف از احداث این مکان:

طبق اطلاعات بدست آمده توسط تاریخ شناسان و همچنین اظهار نظرهای مختلف ، هنوز نظر جامع و اصلی ای در مورد بنا گنبد هارونیه وجود ندارد. نظرهایی که در مورد این مکان بسیار به شواهد و قراین موجود نزدیک می باشد بدین شرح است: بعضی از اظهار نظرها در مورد گنبد هارونیه به این مسئله اشاره دارد که این بنا آتشکده زرتشتیان در دوره ساسانی بوده و پس از حمل اعراب به ایرا ن این مکان به مسجد مسلمانان تبدیل شد ، نظر دیگری که وجود دارد نشان دهنده این مسئله می باشد که گنبد هارونیه مشهد عبادتگاه ، مدرسه و همچنین آرامگاه امام محمد غزالی در سده 6 هجری قمری بوده است. البته ناگفته نماند به دلیل وجود اتاق های زیاد در بخش شمالی گنبد هارونیه به مدرسه بودن این بنا دامن می زند و همچنین به علت همزمان بودن تدریس امام محمد غزالی با احداث این بنا و وجود یادبودی از این شخص در گنبد هارونیه مشهد نسبت به نظرهای دیگر به واقعیت  نزدیک تر است. این نکته را هم باید متذکر شد که امام محمد غزالی به علت تدریس در شهر توس پیشنهاد تدریس در شهر بغداد را قبول نکرد و با ساخت عبادتگاه و مدرسه ای برای اهل تصوف و طلبه ها در همان شهر به تدریس و عبادت مشغول شد.

موزه معماری استان خراسان رضوی:

در اقدامات جدید صورت گرفته در استان خراسان رضوی ، موزه ای راجع به معماری تاسیس شده است که یکی از جاذبه های گردشگری استان و شهر زیبا و باستانی توس می باشد علاوه براین مسئله موزه معماری بستری مناسب برای طراحان و معماران نیز می باشد تا با مشاهده این موزه از معماری کهن و تاریخی ایران آگاه شوند و لذت ببرند ، از جمله نمونه هایی که در این مجموعه خودنمایی می کنند می توان از: بخش هایی از طراحی و معماری ایران باستان ، نمونه هایی از حجاری و سنگ تراشی و همچنین سنگ های یادبود در فضا خارجی گنبد هارونیه نیز اشاره  کرد

آدرس و مسیر دسترسی:

استان خراسان رضوی ، 20کیلومتری شمال غربی مشهد در حاشیه غربی جاده مشهد - توس ، سه راه فردوسی ، نرسیده به آرامگاه فردوسی ، ابتدای بولوار پردیس ، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد.