افزودني‌هاي شيميايي از فرآوري ، ترکيب يا آميزه‌کاري مواد آلي و معدني در يک فرآيند شيميايي به دست مي‌آيند و در حالتهاي پودر يا مايع و در مقاديرکم معمولا تا حداکثر 5 درصد وزن مواد سيماني در زمان ساخت و اختلاط و يا درست پيش از ريختن بتن ، به مخلوط اضافه مي‌شوند.
افزودني‌هاي معدني که يا به طور طبيعي يافت مي‌شوند و يا از محصولات جانبي صنعتي هستند ، به سه دسته مواد خنثي ، پوزولان‌ها ، و مواد شبه سيماني تقسيم مي‌شوند و براي بهبود و اصلاح خواص مخلوط‌هاي سيماني در مقادير مصرف عموما بيشتر از 5 درصد وزن سيمان و در زمان اختلاط به بتن افزوده مي‌شوند.
گستره اين نشريه (نوشتار) دربرگيرنده افزودني‌هاي شيميايي بتن است و بررسي مواد افزودني معدني به ديگر نشريه‌هاي انجمن بتن ايران واگذار شده است.
1-1- اندرکنش بتن و افزودني‌هاي شيميايي
افزودني‌هاي شيميايي با مواد سيماني در حال هيدراته شدن اندرکنش نشان مي‌دهند و بر اساس نوع عملکردشان به سه رده مواد افزودني با عملکرد فيزيکي ، شيميايي ، و فيزيکي- شيميايي تقسيم مي‌شوند.
مواد افزودني با عملکرد فيزيکي آن رده از افزودني‌هاي شيميايي هستند که در فرآيند واکنش آبگيري سيمان تاثير مستقيم ندارند گو اينکه ممکن است بر روند و آهنگ آن تاثير بگذارند. اين افزودني‌ها عموما تا پيش از گيرش اوليه بتن ، تاثير و کارکرد خود را نشان مي‌دهند و تاثير آنها پس از گيرش ، در بتن سفت‌شده و سخت‌شده ادامه نمي‌يابد. از جمله اين افزودني‌ها مي‌توان به کاهنده‌هاي آب ، هوازاها ، گازسازها ، کف‌زاها ، هوازُداها ، ضد آب‌شستگي‌ها ، آسان‌کننده‌هاي پمپاژ ، رنگ‌بخش‌ها ، و پيوندزاها اشاره کرد.
مواد افزودني با عملکرد شيميايي يا در فرآيند و روند واکنش آبگيري سيمان پيش از گيرش تاثير مي‌گذارند و يا ريزساختار محصولات آبگيري را پيش و پس از گيرش ، دستخوش تغيير مي‌کنند. بنابراين واکنش افزودني‌هاي شيميايي علاوه بر زمان پيش از گيرش ، ممکن است در مراحل سخت‌شدگي بتن نيز ادامه يابد.
کُندگيرکننده‌ها ، زودگيرکننده‌ها ، زودسخت‌کننده‌ها ، منبسط‌کننده‌ها ، کنترل‌کننده‌هاي واکنش آبگيري ، و ناگيرکننده‌ها در زمره افزودني‌هاي با عملکرد شيميايي هستند.
مواد افزودني با عملکرد فيزيکي- شيميايي اگرچه در فرآيند واکنش شيميايي آبگيري سيمان دخالتي نمي‌کنند ولي با وارد کردن مواد شيميايي ويژه به درون بتن ، برخي از واکنش‌هاي شيميايي يا رفتارهاي فيزيکي بتن سخت‌شده را در آينده کنترل مي‌کنند. بازدارنده‌هاي خوردگي ، کاهنده‌هاي انبساط واکنش قليايي سيليسي ، نم‌بندها ، کاهنده‌هاي تراوايي ، قارچ‌کُش‌ها ، ميكروب‌كش‌ها ، و حشره‌كش‌ها در اين رده از افزودني‌ها قرار مي‌گيرند.
1-2- دسته‌بندي‌افزودني‌هاي شيميايي
افزودني‌هاي شيميايي بر اساس نوع تاثير و کارکرد اصلي که در بتن دارند به هفت دسته کلي تقسيم مي‌شوند.
دسته 1 - کاهنده‌هاي آب
افزودني‌هاي كاهنده براي افزايش رواني بتن در مقدار آب معين ، يا كاهش مقدار آب مصرفي با حفظ رواني ، يا هر دو به كار مي‌روند و شامل روان‌کننده‌ها ، فوق روان‌کننده‌ها ، و فراروان‌کننده‌ها مي‌شوند.
دسته 2 – هوازا
افزودني است که در حين اختلاط ، ساختاري همگن از ريزحباب‌هاي ناپيوسته در بتن ، ملات ، يا خمير سيمان پديد مي‌آورد و باعث بهبود کارآيي (کارپذيري) و افزايش پايايي در برابر چرخه‌هاي يخ‌زدن و آب‌شدن مي‌شود.
دسته 3 - کُندگيرکننده‌ها
کُندگيرکننده‌ها با کُندکردن روند آبگيري سيمان ، گيرش بتن را به تاخير مي‌اندازند و شامل ديرگيرکننده‌ها و ناگيرکننده‌ها مي‌شوند.
دسته 4 – شتاب‌دهنده‌ها (تسريع‌کننده‌ها)
شتاب‌دهنده‌ها (تسريع‌کننده‌ها) با تندکردن روند آبگيري سيمان موجب زودگيري ، زودسخت‌شدگي ، يا هر دو مي‌شوند. شتاب‌دهنده‌ها شامل زودگيرکننده‌ها ، آني‌گيرها ، و زودسخت‌کننده‌ها هستند.
دسته 5 - منبسط‌کننده‌ها
منبسط‌کننده‌ها براي افزايش حجم در بتن (ملات) تازه ، جبران جمع‌شدگی بتن (ملات) سخت‌شده ، يا ايجاد انبساط کنترل شده در بتن (ملات) سخت‌شده به کار مي‌روند. اين افزودني‌ها دربرگيرنده شامل جبران‌کننده‌هاي جمع‌شدگي ، گازسازها ، و کف‌زاها هستند.
دسته 6 - پاياگرها (دوام‌‌بخش‌ها)
پاياگرها با کاستن از درون‌رفت (نفوذ) عوامل زيان‌آور ، پايش (محافظت) ميلگردها ، يا کنترل واکنش‌هاي زيانبار ، پايايي بتن سخت‌شده را بهبود مي‌بخشند. کاهنده‌هاي تراوايي ، نم‌بندها ، بازدارنده‌هاي خوردگي ، و کاهنده‌هاي انبساط واکنش قليايي سيليسي در اين دسته از افزودني‌ها جاي مي‌گيرند.
دسته 7 - افزودني‌هاي خاص
افزودني‌هاي خاص دسته‌اي از افزودني‌هاي شيميايي با کاربرد ويژه و محدود هستند. ضديخ‌ها ، رنگ‌بخش‌ها ، هوازداها ، آسان‌کننده‌هاي پمپاژ ، ضد آب‌شستگي‌ها ، کنترل کننده‌هاي واکنش آبگيري ، پيوندزاها (لاتکس) ، قوام‌بخش‌ها نمونه‌هايي از افزودني هاي خاص هستند.
1-3- کارکرد افزودني‌هاي شيميايي
هر ماده افزودني با کارکرد اصلي آن تعريف و گروه‌بندي مي‌شود. کاركرد اصلي يك ماده افزودني عمده‌ترين اثر مورد انتظاري است كه بر بتن دارد و بيانگر عملکرد شاخص آن افزودني است. کاركرد فرعي ، اثر يا اثراتي است كه ماده افزودني در مقياس كوچك‌تر از کاركرد اصلي بر بتن مي‌گذارد. برخي از افزودني‌ها ممکن است چند منظوره باشند و بر چند خاصيت بتن تازه يا سخت‌شده تاثير بگذارند. براي نمونه ، کاهنده‌هاي آب کُندگير علاوه بر کاهش مقدار آب ، موجب کُندگيري بتن نيز مي‌شوند.
نکته 1-1- برخي از افزودني‌ها ممکن است داراي اثرات جانبي باشند. به طور مثال کارکرد اصلي افزودني‌هاي كاهنده آب ، كاهش آب بتن است ولي ممکن است اثرات جانبي کُندگيري يا هوازايي نيز داشته باشند. اثر جانبي تاثير ناخواسته و در مواردي حتي نامطلوبي است که افزودني بر ويژگي‌هاي بتن دارد و بايد به خاطر داشت که با کارکرد فرعي تفاوت دارد.
نکته 1-2 - گسترش روزافزون افزودني‌ها و کاربردهاي موثر آنها ممکن است به پيدايش افزودني‌هاي جديدي بيانجامد که در اين دستهبندي هفت‌‌گانه جاي نگيرند. در چنين مواردي نقش آيين‌نامه‌ها ، دستورالعمل‌ها و مشخصات فني خاص که از طرف توليدکنندگان و يا مجامع علمي معتبر بين‌المللي صادر مي‌شوند جايگاه ويژه‌اي براي ارزيابي و پذيرش اين افزودني‌ها به خود اختصاص مي‌دهند و معياري براي سنجش اين نوع مواد به شمار مي‌آيند.
1-4- دلايل و مزاياي استفاده از افزودني‌هاي شيميايي
بتن بايد همگن ، كارآ ، پرداخت‌پذير ، مقاوم ، پايا ، و کم‌تراوا باشد. در بسياري از موارد با انتخاب مصالح و نسبت اختلاط مناسب و به کاربستن روش‌ها و استفاده از تجهيزات مناسب و افراد کارآزموده مي‌توان به اين ويژگي‌ها دست يافت. بهره‌گيري از افزودني‌هاي شيميايي در کنار مزاياي بيشماري که دارند ، دستيابي به اين ويژگي‌ها را امکان‌پذيرتر و آسان‌تر خواهد کرد. در اين راستا ، مهمترين دلايل و مزاياي استفاده از افزودني‌هاي شيميايي را مي‌توان به شرح زير دستهبندي کرد.
1-4-1 - كاهش هزينه ساخت و ساز
کاربرد افزودني‌ها مي‌تواند موجب صرفه‌جويي‌هاي گوناگوني گردد و علاوه بر جبران هزينه‌هاي ناشي از خريد افزودني ، امتيازات اقتصادي نيز به همراه داشته باشد. کاهش هزينه‌هاي ساخت و ساز به سه دسته صرفه‌جويي مستقيم ، غيرمستقيم ، و نهان تقسيم مي‌شوند.
صرفه‌جويي مستقيم آن بخش از کاهش هزينه‌ها است که به آساني قابل محاسبه و سنجش است. از جمله اين صرفه‌جويي‌ها مي‌توان به کاهش مقدار سيمان و آب ، افزايش بهره‌وري نيروي انساني ، کم‌شدن زمان اجرا ، سهولت و افزايش راندمان عمليات بتني ، فراهم کردن امکان استفاده از سنگدانه‌ها و مصالح در دسترس ، سهولت انتقال و ريختن بتن ، سرعت بخشيدن در بازکردن قالب و سهولت در بسياري ديگر از موارد اجرايي اشاره کرد.
صرفه‌جويي غيرمستقيم ، کاهش هزينه‌هاي حاصل از بهبود کيفيت بتن ، افزايش مقاومت‌هاي مکانيکي ، اطمينان از يکنواختي توليد ، کاهش مشکلات و کاستي‌هاي هنگام اجرا ، کاهش يا حذف دوباره کاري‌ها ، بهبود شکل ظاهري و کاهش تعميرات سطوح بتني ، و موارد بيشمار ديگري را دربرمي‌گيرد.
صرفه‌جويي نهان دربرگيرنده کاهش هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري است. از جمله اين موارد مي‌توان به کاهش استهلاک تجهيزات و ماشين‌آلات ، کاهش احجام و ابعاد اعضاي سازه ، امکان طراحي‌هاي متنوع ، استفاده بهينه از زمين با طراحي سازه‌هاي بلندتر ، و امکان حذف نماسازي اشاره کرد.
هر يک از افزودني‌ها ممکن است تنها يک يا چند مزيت اقتصادي را به ارمغان آورند که بايستي در هنگام محاسبه هزينه‌هاي صرفه‌جويي شده مورد ارزيابي قرار گيرند.
1-4-2 – تنظيم و بهبود ويژگي‌هاي بتن
اگرچه با انتخاب مصالح و نسبت اختلاط مناسب مي‌توان به بسياري از خواص مورد نظر بتن دست يافت ولي تنظيم و دستيابي به برخي از خواص بتن تازه و سخت‌شده با استفاده از افزودني‌ها ، كارآمدتر ، اقتصادي‌تر ، و موثرتر از هر روش ديگري است. با استفاده از افزودني‌هاي شيميايي مي‌توان خواص بتن تازه را متناسب با شرايط اجرايي و محيطي تنظيم و ويژگي‌هاي بتن سخت‌شده را مطابق با ضوابط فني و شرايط بهره‌برداري اصلاح کرد.
خواصي از بتن تازه را که مي‌توان با استفاده از افزودني‌هاي شيميايي تنظيم کرد عبارتند از: افزايش کارآيي بدون مصرف آب اضافي ، کاهش آب مصرفي بدون کاهش در کارآيي ، تسريع و يا کندکردن گيرش اوليه و نهايي ، ايجاد انبساط جهت جبران جمع‌شدگي ، کاهش آب انداختن ، حفظ قوام ، کاهش جداشدگي دانه‌ها ، بهبود پمپ‌شوندگي ، اصلاح روند افت اسلامپ ، و کنترل روند گرمازايي در سنين اوليه.
آن دسته از ويژگي‌هاي بتن سخت شده را که مي‌توان با استفاده از افزودني‌هاي شيميايي اصلاح کرد يا بهبود بخشيد عبارتند از: تسريع و يا تاخير در روند کسب مقاومت ، افزايش مقاومت‌هاي مکانيکي ، بهبود پايايي ، کاهش نفوذپذيري ، کنترل انبساط و آسيب‌هاي ناشي از واکنش قليايي ، افزايش چسبندگي به فولاد ، بهبود چسبندگي بتن جديد به بتن موجود ، توليد بتن يا ملات رنگي ، و کنترل خوردگي ميلگرد.
1-4-3 - امکان اجرا در شرايط سخت و دشوار
برخي از افزودني‌هاي شيميايي امکان اجرا و ادامه عمليات بتن‌ريزي را ، با حفظ کيفيت خواسته‌شده ، در شرايط آب و هوايي نامساعد فراهم مي‌آورند. براي مثال با استفاده از روان‌کننده‌هاي کندگير مي‌توان بتن را در مسافت‌هاي طولاني حمل يا تا فواصل زياد پمپ کرد؛ قوام‌بخش‌ها و ضد آب‌شستگي‌ها ، عمليات بتن‌ريزي در زير آب را آسان‌تر مي‌کنند؛ زودسخت‌کننده‌ها امکان بتن‌ريزي در هواي سرد را فراهم مي‌کنند؛ و با استفاده از فراروان‌کننده‌ها مي‌توان بتن را در نقاط با دسترسي کم ، مانند زير لوله‌هاي آبرسان به توربين در نيروگاه‌هاي برق‌آبي ، بدون نياز به لرزاندن (بتن خودتراکم) اجرا کرد.
1-4-4 - غلبه بر پيشامد‌هاي ناگهاني
در حين عمليات بتن‌ريزي ، احتمال رخداد پيشامد‌هاي ناگهاني و پيش‌بيني نشده‌اي مانند گرفتگي لوله‌هاي پمپ ، دررفتن قالب ، افت ناگهاني دما و ... وجود دارد. با کمک افزودني‌هاي شيميايي مي‌توان بر برخي از اين پيشامدها غلبه کرد. نمونه‌اي از اين دست ، استفاده از مواد کنترل‌کننده‌هاي آبگيري براي جلوگيري از گيرش و استفاده دوباره بتن ساخته شده در مواردي است که وقفه‌اي در اجرا پيش مي‌آيد.
1-4-5 - دستيابي به خواص ويژه
برخي از خواص و ويژگي‌هاي بتن ، هر چقدر هم که در انتخاب مصالح و نسبت اجزاي بتن دقت شود ، جز با استفاده از افزودني‌ها قابل دستيابي نيستند. از جمله اين ويژگي‌ها و خواص منحصر به فرد که تنها با استفاده از افزودني‌هاي شيميايي به دست مي‌آيند مي‌توان به هوازايي ، کف‌زايي ، خودتراکمي ، زودگيري ، زودسخت‌شدگي ، کُندگيري ، و انبساط‌زايي اشاره کرد.
1-4-6 - هماهنگي با مسايل زيست محيطي و بهداشت کار
کاهش آلودگي‌هاي صوتي ، افزايش ايمني و بهره‌وري نيروهاي کار (نيروي انساني) ، کاهش گرماي حاصل از اصطکاک تجهيزات و ماشين‌آلات ، دور نريختن و استفاده از بتن باقيمانده در ماشين‌آلات براي نوبت کاري بعدي (افزودني کنترل‌کننده آبگيري) ، عدم نياز به شستشوي تجهيزات بتن‌سازي در پايان هر نوبت‌کاري و عدم تخليه آب شستشو در محيط (افزودني ناگيرکننده) ، از جمله موارد دوستي با محيط زيست است که با کمک افزودني‌هاي شيميايي قابل دستيابي هستند.
1-4-7 - کمک به توسعه پايدار
کاهش مصرف سيمان از يک سو با صرفه‌جويي در مصرف منابع طبيعي (مواد خام اوليه) و از سوي ديگر با کاهش گازهاي گلخانه‌اي ناشي از توليد سيمان ، در راستاي کمک به حفظ محيط زيست و توسعه پايدار است. دستيابي به مقاومت‌هاي زودرس با استفاده از افزودني‌ها و بي‌نيازي به بخاردهي در روند توليد قطعات پيش‌ساخته که در اصطلاح "بي‌نياز از انرژي" ناميده مي‌شود ، به صرفه‌جويي در مصرف انرژي مي‌انجامد و به توسعه پايدار کمک مي‌کند. بهبود پايايي سازه‌هاي بتني در زمان بهره‌برداري که در اثر استفاده از مواد افزودني به دست مي‌آيد نيز با افزايش عمر مفيد سازه به توسعه پايدار کمک خواهد کرد.
نکته 1-3- صرف‌نظر از تمامي موارد گفته شده ، بايد به خاطر داشت كه هيچ افزودني را از هر نوع و مقداري كه باشد ، نمي‌توان جانشيني براي طرح مخلوط و اجراي مناسب بتن انگاشت.
1-5- مشخصات افزودني‌هاي شيميايي
افزودني‌هاي مصرفي بايستي پاسخگوي نيازها و ضوابط آيين‌نامه بتن و استانداردهاي ملي ايران و استانداردهاي بين‌المللي معتبر مانند AASHTO, ASTM, BS, DIN, EN باشند. اين منابع مشخصات فني ، حداقل انتظارات از مصرف ، و نحوه تاثيرگذاري هر افزودني را به تفصيل بيان مي‌نمايند و راهنماي بسيار مناسبي براي استفاده افزودني‌ها هستند. در کنار اين استانداردها ، توليدکنندگان اين افزودني‌ها همواره مشخصات فني دقيقي از محصولات خود و دامنه مصرف و تاثير آنها در بتن را ارايه مي‌نمايند که در مواردي مي‌توانند راهگشا باشند. اگرچه مشخصات فني ارايه‌شده توسط توليدکنندگان دربردارنده‌ي دامنه مصرف پيشنهادي هستند ولي مقدار مصرف افزودني بايد بر اساس نتايج به دست آمده با مصالح مصرفي در کارگاه موردنظر تعيين شود.
1-6- نمونه‌برداري
براي آزمودن ، ارزيابي و بازرسي افزودني‌ها بايستي نمونه‌هايي مطابق با دستورالعمل و مشخصات فني از پيش تعيين شده براي هر افزودني ، برداشته شوند. چنين نمونه‌هايي بايد به روش نمونه‌گيري اتفاقي از واحد توليد ، بسته‌بندي‌ها يا ظروف بازنشده ، يا از محموله‌هاي فله‌اي که تازه وارد کارگاه شده‌اند برداشته شوند.
1-7- آزمودن
مواد افزودني با اهداف زير آزموده مي‌شوند:
الف- تعيين مطابقت با مشخصات فني.
ب- ارزيابي تاثير افزودني روي خواص بتن ساخته شده با مصالح كارگاهي تحت شرايط محيطي و روش‌هاي اجرايي مورد انتظار (پيش‌بيني شده).
پ- کنترل کيفيت و اطمينان از يکنواختي محموله‌هاي متعدد وارده به کارگاه.
ت- آشکارشدن هر گونه ناسازگاري افزودني با اجزاي تشکيل دهنده بتن ، به ويژه سيمان ، و پديدار شدن هر گونه اثر نامطلوب افزودني بر روي بتن.
توليدكننده مواد افزودني ملزم است گواهي نمايد كه هر محموله‌ي جداگانه با استانداردهاي ملي ايران يا با مشخصات فني ديگر آيين‌نامه‌هاي معتبر بين‌الملليپذيرفته شده در پروژه مطابقت دارد. مشخصات فني ارايه شده از سوي توليدکننده بايستي بيان‌کننده توانايي‌ها و محدوديت‌هاي کاربرد هر افزودني باشد.
شيوه‌ها و دستورالعمل‌هاي كنترل كيفيت که توسط توليدكنندگان مواد افزودني به کار مي‌روند بايد تضمين‌کننده يكنواختي محصول توليدي و مطابقت آن با ضوابط و ديگر شرايط استانداردهاي ملي ايران يا با مشخصات فني ديگر آيين‌نامه‌هاي معتبر بين‌المللي باشند. از آنجا كه روش‌هاي آزمايش و شيوه‌هاي کنترل کيفيت مورد استفاده توليد کنندگان ممكن است بر اساس خواص يك محصول ويژه پايه‌گذاري شوند ، نمي‌توانند براي كاربرد عمومي يا استفاده توسط مصرف‌کنندگان به کار روند.
گو اينکه استانداردهاي ملي ايران يا ديگر آيين‌نامه‌هاي معتبر و بين‌المللي دستورالعمل گام به گام با ارزشي براي ارزيابي و انتخاب مواد افزودني فراهم مي‌كنند ، بايد پيش از توليد بتن و استفاده مداوم از افزودني‌ها در توليد بتن ، آزمايش‌هايي كه نشان دهنده عملكرد افزودني در شرايط کارکرد واحد بتن‌ساز همراه با مصالح مورد استفاده در ساخت بتن باشند انجام گيرد. يکنواختي و ناپراکندگي نتايج مربوط به هر ويژگي مورد نظر افزودني يا بتن ، به همان اندازه‌ي ميانگين اين نتايج داراي اهميت است.
نکته 1-4- نتايج حاصله از مصرف يک افزودني در يک کارگاه به معناي ويژگي مطلق آن افزودني نمي‌باشد و نمي‌توان اين نتايج را به ساير کارگاه‌ها تعميم داد و حتي تغييرات در نوع سيمان ، سنگدانه‌ها ، يا روش‌هاي بتن‌ريزي نيازمند تکرار آزمايش‌ها مي‌باشد.
نکته 1-5- پس از اطمينان از عملکرد يک افزودني در مراحل آزمايشگاهي ، لازم است عملکرد آن در احجام واقعي ساخت بتن و در دستگاه بتن‌ساز نيز آزمايش و ارزيابي شود و در هنگام بتن‌ريزي با انجام نمونه‌گيري‌هاي منظم از يکنواختي بتن‌هاي توليد شده اطمينان حاصل گردد.
1-8- ارزيابي افزودني‌ها
از آنجا که ترکيبات و ويژگي‌هاي مواد سيماني ، آب و سنگدانه و نيز نسبت اختلاط آنها تاثير به سزايي بر کارکرد افزودني‌ها دارند ، ارزيابي هر افزودني بايد بر اساس نتايج بدست آمده با مصالح مصرفي کارگاه انجام گيرد.
در ارزيابي يك ماده افزودني ، تاثير آن روي حجم مخلوط بايد در نظر گرفته شود. اگر اضافه كردن ماده افزودني بازده حجمي مخلوط را تغيير دهد ، همان‌گونه كه اغلب پيش مي‌آيد ، تغيير در خواص بتن تنها به دليل تاثيرات مستقيم افزودني نخواهد بود و مي‌تواند ناشي از تغيير در نسبت اجزاي تشکيل‌دهنده بتن نيز باشد. در چنين مواردي ماده افزودني بايد مانند مواد سيماني ، سنگدانه و آب به عنوان يكي از اجزاي تشکيل‌دهنده بتن در طرح اختلاط به شمار آيد.
چنانچه در بتن بيش از يک افزودني استفاده شود ، ممکن است بر کارکرد يکديگر تاثير بگذارند. براي نمونه ، در بتن داراي افزودني هوازا ، استفاده از روان‌کننده مي‌تواند راندمان هوازا را افزايش دهد در حالي که برخي از فراروان‌کننده‌ها باعث کاهش راندمان آن مي‌شوند. در ارزيابي افزودني‌ها بايد تاثير متقابل آنها بر کارکرد يکديگر ، بررسي و در نظر گرفته شود.
عوامل محيطي مانند دما و رطوبت تاثير چشمگيري بر رفتار بتن و بر کارکرد افزودني‌ها دارند. مواد افزودني كه کاركرد آنها در دماهاي معمول شناخته شده است ممكن است در دماهاي خيلي زياد يا خيلي كم ، کاركرد بسيار متفاوتي داشته باشند. کاركرد هر ماده افزودني را بايستي در شرايط محيطي مورد انتظار در زمان اجرا ارزيابي کرد و به نتايج آزمايشگاهي که در دماهاي استاندارد انجام مي‌شوند ، بسنده نکرد.
در ارزيابي کارکرد مواد افزودني بايد شرايط اجرايي مانند چگونگي و زمان اختلاط ، نحوه و زمان حمل ، دماي بتن تازه ، چگونگي ريختن و پخش‌کردن بتن ، نحوه متراکم‌کردن و پرداخت کردن بتن ، و روش عمل‌آوري در نظر گرفته شوند زيرا هر يک از اين موارد مي‌توانند بر کارکرد افزودني تاثير بگذارند. براي نمونه ، اختلاط بيش از اندازه باعث کاهش راندمان هوازاها مي‌شود.
زمان و نحوه افزودن مواد افزودني به مخلوط بتن نيز بر کارکرد آنها اثر مي‌گذارد که بايستي در ارزيابي آنها مورد توجه قرار گيرد. براي نمونه ، چنانچه افزودني‌هاي كاهنده آب را به مخلوط خشک سيمان و سنگدانه افزود راندمان آنها به شدت کاهش مي‌يابد در حالي که اگر آنها را بعد از افزودن بخشي از آب اختلاط و تشکيل خمير سيمان به بتن اضافه كرد ، کارکرد بهتري خواهند داشت.
در ارزيابي اقتصادي هر افزودني بايستي افزايش هزينه ناشي از تهيه ، حمل ، نگهداري و افزودن آن را در کنار صرفه‌جويي‌هاي اقتصادي که افزودني در اجراي عمليات بتني به همراه دارد مورد بررسي و توجه قرار داد.
اگرچه کارکرد و تاثير اصلي يک ماده افزودني بر روي خواص بتن تازه و سخت شده معمولا ملاک اصلي ارزيابي و انتخاب افزودني است ولي مزيت‌هاي جنبي هر محصول نيز قابل توجه توليدکنندگان بتن آماده ، پيمانکاران ، مجريان و کارفرمايان مي‌باشد و از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. از جمله اين مزيت‌ها مي‌توان به خواصي چون کارآيي (کارپذيري) ، سهولت پمپاژ و قالب‌پذيري ، پرداخت سطح ، کسب مقاومت‌هاي زودرس ، استفاده سريع‌تر از قالب‌ها ، شکل ظاهري سطوح بتني و حذف و يا کاهش زمان لرزاندن اشاره نمود.
براي کنترل کيفيت افزودني‌ها ، علاوه بر يکنواختي مشخصات ظاهري ، يکنواختي عملکرد آنها بر بتن نيز بايستي مورد ارزيابي قرار گيرد.
1-9- ملاحظاتي در مصرف مواد افزودني
مواد افزودني بايد با استانداردهاي ملي ايران يا ديگر آيين‌نامه‌هاي معتبر بين‌المللي مطابقت داشته باشند. علاوه بر اين بايد دستورالعمل‌ها و توصيه‌هاي ارايه شده از طرف توليدکننده مواد افزودني مورد توجه دقيق قرار گيرند. اثرات يک ماده افزودني بايد تا آنجا که ممکن است با استفاده از مصالح مصرفي مورد نظر و در شرايط کارگاهي ارزيابي شود. اين موضوع وقتي اهميت ويژه پيدا مي‌كند كه:
· ماده افزودني پيش از اين با مصالح مورد نظر يا ترکيب آنها استفاده نشده باشد؛
· استفاده از انواع ويژه مواد سيماني مورد نظر باشد؛
· بيش از يك نوع افزودني مصرف شود؛ يا
· اختلاط و بتن‌ريزي در دماهاي خارج از محدوده‌اي كه معمولاً براي بتن‌ريزي توصيه مي‌شود ، انجام گيرد.
افزون بر اين ، استفاده از افزودني‌ها ممکن است نيازمند اصلاحاتي در طرح اختلاط بتن باشد که از آن جمله مي‌توان به تغيير در نوع يا مقدار سيمان ، تغيير در نوع يا دانه‌بندي سنگدانه ، يا اصلاح نسبت اختلاط اشاره کرد. با تنظيم مقدار آب و مواد سيماني مخلوط و اصلاح نوع و طول زمان اختلاط ، اثرات برخي از مواد افزودني به‌طور چشمگيري بهبود مي‌يابند.
بسياري از افزودني‌ها بيش از يك خاصيت بتن را تحت تاثير قرار مي‌دهند و حتي ممکن است روي خواص مطلوب تاثير نامطلوبي بگذارند. افزودني‌هايي كه خواص بتن تازه را اصلاح مي‌کنند ممكن است موجب سفت شدن زودهنگام يا كندگيري بيش از اندازه بتن شوند و مشکلاتي پديد آورند. با بررسي چگونگي تاثير افزودني‌ها روي مواد سيماني مورد مصرف ، مي‌توان به دلايل رفتارهاي گيرشي ناهنجار پي برد. سفت شدن زود هنگام اغلب به دليل تغيير در روند واكنش بين تري‌كلسيم‌آلومينات و يون سولفات موجود رخ مي‌دهد. کندگيري بيش از اندازه مي‌تواند ناشي از به تاخير افتادن آبگيري سيليكات كلسيم به دليل استفاده بيش از اندازه افزودني يا كاهش دماي محيط اطراف باشد.
از ملاحظات مهم ديگر در استفاده از مواد افزودني مي‌توان به محدوديت مقدار مجاز يون كلر در بتن اشاره کرد. اين محدوديت‌ها در آيين‌نامه بتن ايران داده شده است. معمولاً اين محدوديت‌ها به صورت حداكثر درصد يون كلر نسبت به جرم (وزن) سيمان بيان مي‌شوند ، اگرچه گاهي مقدار يون کلر "حل‌شونده در آب" موجود در بتن نيز ملاک سنجش قرار مي‌گيرد. صرف‌نظر از آن‌كه اين حد چگونه تعيين مي‌شود ، مصرف كننده بايد ميزان يون كلر موجود در افزودني را بداند تا در هنگام تعيين نوع و مقدار مصرف افزودني ، حدود تعيين شده براي مقدار يون کلر را زيرپا نگذارد.
نکته 1-6 - استفاده كننده بايد آگاه باشد كه حتی با فرض نبودن يون کلر در ساختار يک افزودنی شيميايی ، همواره احتمال وارد شدن يون کلر از طريق آب مصرفی برای توليد افزودنی مايع وجود دارد ، زيرا افزودني‌ها اغلب به كمك آب ساخته مي‌شوند كه حاوي مقادير كم ولي قابل اندازه‌گيري يون كلر هستند. بنابراين در برخورد با اصطلاحاتي نظير "بدون كلر" بايد احتياط کرد.
1-10- آماده‌سازي افزودني‌ها
مواد افزودني رايج در بازار به صورت مايعات يا پودرهاي بسته‌بندي‌شده ارايه مي‌شوند. برخي از اين افزودني‌ها ، مانند کاهنده‌هاي آب و زودگيرکننده‌هاي مايع ، آماده مصرف هستند و به طور مستقيم در مرکز بتن‌ساز به مخلوط يا در پاي کار به بتن افزوده مي‌شوند. برخي ديگر از افزودني‌ها پيش از افزوده‌شدن به مخلوط ، نيازمند آماده‌سازي هستند. آماده‌سازي افزودني‌ها پيش از مصرف شامل رقيق‌سازي يا مايع‌سازي (ترکيب با آب) است.
1-10-1- رقيق‌سازي
با توجه به ساختار و دقت ابزار و تجهيزات پيمانه و اضافه‌کردن مواد افزودني مرکز بتن‌ساز ، در مواردي لازم است که غلظت برخي از افزودني‌هاي مايع کاهش يابد. گاهي براي کاهش هزينه‌هاي بسته‌بندي و حمل ممکن است برخي از افزودني‌هاي مايع در غلظت‌هاي بيشتر از آنچه که براي مصرف نياز است عرضه شوند ، در چنين مواردي نيز بايستي افزودني به اندازه کافي رقيق شود تا امکان پيمانه و اضافه کردن آن فراهم آيد.
زماني که تمام يا بخشي افزودني در پاي کار به داخل تراک‌ميکسر اضافه مي‌شود ، مانند کاهنده‌هاي آب ، نيز بهتر است که افزودني با آب رقيق شود تا بهتر و همگن‌تر مخلوط شود.
مقدار مصرف برخي از افزودني‌هاي مايع ، مانند هوازاها ، بسيار کم است. در اين موارد صرف نظر از غلظت افزودني ، براي آن که دقت اندازه‌گيري ابزار و تجهيزات پيمانه کردن مرکز بتن‌ساز جوابگو باشد بهتر است که اين افزودني‌ها را با نسبت مشخص با آب رقيق کرد.
نکته 1-7 – در تمامي موارد رقيق‌سازي بايستي آب اضافه‌شده به افزودني را در طرح اختلاط و ساخت بتن در نظر گرفت و توصيه‌هاي توليدکننده افزودني را به کار بست.
1-10-2 – مايع‌سازي (ترکيب کردن با آب)
برخي از افزودني‌هاي شيميايي مانند بعضي از زودسخت‌کننده‌ها و روان‌کننده‌ها ، براي کاهش هزينه حمل و انبارداري و افزايش ماندگاري ، به صورت پودرهاي "حل‌شونده در آب" عرضه مي‌شوند و بايستي در کارگاه با آب ترکيب شوند تا به صورت مايع آماده مصرف درآيند. اين کار مستلزم نصب ماشين‌آلات مناسب ، به کارگيري نيروی انسانی مجرب ، و رعايت دقيق دستورالعمل‌های توليدکننده جهت توليد افزودنی با غلظت و درصد جامد مناسب مي‌باشد.
در توليد انبوه کارگاهی ، بي‌توجهي به نسبت‌های دقيق مواد ، يا ناهمخواني دستگاه همزن با غلظت محصول مي‌تواند مشكلاتی مانند همزدن ناکافی ، حل نشدن کامل مواد موثر ، و رسوب اجزاي غير محلول پديد آورد. در صورت بروز هرگونه مشكل در مورد توليدات کارگاهی رعايت توصيه‌هاي توليدکننده لازم است.
ترکيب کردن و همزدن ماده افزودني پودری با آب بايد در مخزنی جدا از مخزن ذخيره ماده افزودني آماده‌شده كه به پيمانه‌‌ريزمتصل است انجام شود. غلظت ماده افزودني ذخيره شده بايد به طور روزانه يا زماني كه ماده جديد به آن افزوده مي‌شود كنترل شود. مخزن ذخيره بايد مجهز به يك همزن براي نگهداري ماده افزودني به حالت معلق باشد چون بسياري از محلول‌ها حتی با غلظت كم داراي مقدار قابل توجهي ذرات ريز حل ناشدني و يا اجزاي فعالي هستند كه ممكن است در اثر سکون مايع رسوب کنند. پيش از پيمانه‌کردن و افزودن (پيمانه‌ريزي) مايع آماده شده بايد از يکنواختي ، پخش‌شدگي و معلق بودن ذرات جامد اطمينان حاصل شود.
1-11- پيمانه‌کردن و افزودن
موفقيت و کارآمد بودن استفاده از افزودني‌ها تا حدود زيادي به دقت روش پيمانه‌ريزي و زمان افزودن آنها بستگي دارد. هرگونه خطا و کوتاهي در پيمانه‌ريزي مي‌تواند تاثيرات چشمگيري بر خواص ، عملكرد و يكنواختي بتن داشته باشد.
1-11-1 – پيمانه‌ريزي افزودني‌هاي مايع
بيشتر مواد افزودني رايج در بازار به صورت مايعات آماده مصرف هستند كه يا در هنگام اختلاط در مرکز بتن‌ساز به مخلوط اضافه يا در پاي کار به بتن افزوده مي‌شوند. براي پيمانه کردن و افزودن اين مواد به مخلوط از دستگاه پيمانه‌ريز استفاده مي‌شود. دستگاه پيمانه‌ريز هم مي‌تواند در مرکز بتن‌ساز نصب و هم روي تراک ميکسر سوار شود. پيمانه‌ريز از تعدادي پمپ ، اندازه‌گر ، زمان‌سنج ، استوانه مدرج و شير تشکيل شده است. پيمانه‌ريزها ممکن است بر اساس سنجش جرم (وزن) يا اندازه‌گيري حجم افزودني‌ها کار کنند. مشخصات فني ، رواداري دقت ، و کارآمدي دستگاه پيمانه‌ريز بايد با استانداردهاي ايران يا بين‌المللي معتبر مطابقت داشته باشد.
موقعيت تخليه افزودني از مخزن استوانه‌اي مدرج و ريختن آن به داخل ديگ بتن‌ساز بايستي به گونه‌اي انتخاب شود که تمامي افزودني به بتن در حال اختلاط افزوده شود و از ماليده شدن به جداره داخلي ديگ و پره‌هاي همزن بتن‌ساز و هدررفتن افزودني جلوگيري شود. بهتر است که ورودي افزودني به ديگ همزن در انتهاي مسير ورودي آب به ديگ نصب شود تا بتوان آن را همراه با آب به مخلوط افزود. علاوه بر اين ، روند و آهنگ تخليه افزودني‌ها از مخزن استوانه‌اي مدرج دستگاه پيمانه‌ريز بايد قابل تنظيم و به گونه‌اي باشد که از يکنواختي توزيع افزودني در مخلوط بتن اطمينان حاصل شود. مخزن استوانه‌اي مدرج بايد تا آنجا که ممکن است نزديک به محل تخليه به ديگ نصب شود. در صورت طولاني بودن مسير تخليه مخزن استوانه‌اي مدرج ، احتمال آن که بخشي از افزودني در مسير تخليه باقي بماند و به مخلوط افزوده نشود زياد خواهد بود. در هر حال بهتر است که راهبر مرکز بتن‌ساز تسلط کاملي بر مخزن استوانه‌اي مدرج داشته باشد و با در اختيار داشتن زمان‌سنج برقي در سيستم‌هاي خودکار ، يا شير تخليه در سيستم‌هاي نيمه‌خودکار ، بتواند زمان تخليه را تنظيم کند تا از تخليه کامل افزودني پيمانه‌شده اطمينان حاصل کند.
در مواردي که بيش از يک افزودني به مخلوط افزوده مي‌شود بايد از درهم آميختن افزودني‌ها پيش از مصرف پرهيز کرد مگر در مواردي که توليدکننده مواد افزودني ، آميختن آنها را پيش از مصرف مجاز بداند. در هر حال بهتر است که براي افزودن هر افزودني از دستگاه پيمانه‌ريز جداگانه‌اي استفاده شود.
چنانچه همه يا بخشي از افزودني در پاي کار با استفاده از پيمانه‌ريز سوارشده بر تراک‌ميکسر يا پيمانه دستي به بتن ساخته شده افزوده مي‌شود بايستي توصيه‌هاي توليدکننده افزودني در نظر گرفته شود.
1-11-2 – پيمانه‌ريزي افزودني‌هاي پودري
مواد افزودني پودري مانند رنگ‌دانه‌ها ، منبسط‌كننده‌ها و آسان‌کننده‌هاي پمپاژ كه داراي مقدار مصرف اندک هستند اغلب به صورت دستي و با پيمانه در هنگام ساخت بتن به مخلوط اضافه مي‌شوند. زودگيرکننده‌ها ، كاهنده‌هاي تراوايي ، و پيوندزاها نيز از ديگر افزودني‌هايي هستند که به روش دستي افزوده مي‌شوند و اغلب در مقادير مصرف كافي براي يك واحد جرمي (وزنی) سيمان و يا يک حجم بتن بسته‌بندي مي‌شوند. برخي از زودگيرکننده‌هاي بتن‌پاشي به صورت دستي و در پاي کار به مخلوط افزوده مي‌شوند.
1-12- انبار كردن
سه عامل در نگهداري مواد افزودني مهم هستند: سهولت در شناسايي ، رطوبت و دمايي كه در آن نگهداري مي‌شوند ، و وجود برچسب بر روی ظروف و بشكه‌ها به گونه‌اي که محتويات آنها را به وضوح نشان دهد. مواد افزودني خشك (پودري) در مقايسه با سيمان پرتلند حساسيت بيشتري به دي‌اكسيدكربن و رطوبت دارند. لذا اين مواد بايد در كيسه‌هاي ضد رطوبت بسته‌بندي شوند و براي جلوگيري از كلوخه‌شدن آنها به دور از رطوبت و دماهاي زياد نگهداري شوند.
مخازن ذخيره مايعات بايد داراي دريچه‌هاي مناسب ورودي و بازشو باشند و اين دريچه‌ها بايد در هنگامي كه مورد استفاده قرار نمي‌گيرند كاملاً بسته شوند.
بيشتر مواد افزودني به جز بعضي از ضد رطوبت‌ها و مواد شتاب‌دهنده بدون كلر و مواد هوازا به شكل محلول‌هايي هستند كه در 3- درجه سيليسيوس يخ مي‌زنند. بنا بر اين بايد در مقابل يخ‌زدگي حفاظت شوند. در انباركردن بعضي از مواد مانند امولسيون‌ها نياز به مراقبت بيشتري است و دستورالعمل‌هاي سازنده آن بايد دقيقاً رعايت شود.
در مناطقی با زمستانهاي ملايم مي‌توان اكثر مواد را در بشكه و در انبارهاي محصور ، بدون وسيله گرمايي ، بدون نگرانی از يخ‌زدگي انباركرد. در زمستانهاي سخت امكانات ويژه‌اي براي جلوگيري از يخ‌زدگي افزودني‌هاي مايع بايد به‌كاربرد. استفاده از انبارهاي محصور گرم در اين شرايط رايج است. لازم است از كليه تجهيزات شامل مخازن نگهداري ، خطوط انتقال و خطوط متصل به بتن‌ساز نيز محافظت شود. در مناطق با آب و هواي معتدل استفاده از مخازن فلزي عايق‌بندي شده يا پلاستيكي نيز امكان‌پذير است. در شرايط يخ‌بندان و هوای سرد ، مخازن ذخيره‌سازي و محتويات آنها يا بايد گرم شوند و يا در يك محيط گرم قرار داشته باشند. روش دوم به دلايل زير ترجيح داده مي‌شود.
1- چنانچه مخزن ذخيره مجهز به لوله‌هاي مارپيچ آب گرم يا بخار باشد ، بايد دقت شود كه گرم كردن از حد مجاز ارايه شده توسط توليدکننده تجاوز نكند زيرا دماي زياد مي‌تواند بر برخي از اين مواد تاثير منفي داشته باشد.
2- بعضي از المنت‌هاي حرارتي ممكن است به‌طور موضعي ماده افزودني را بيش از اندازه گرم كنند و باعث تجزيه حرارتي و ايجاد گازهاي انفجاري شوند.
3- ممكن است اتصالات الكتريكي گرم كننده‌ها (نواري ، ميله‌اي و غيره) قطع شوند و باعث يخ‌زدن ماده افزودني و يا آسيب ديدن سيستم حرارتی و دستگاه‌های اندازه‌گيری شوند.
4- معمولاً هزينه به‌كارگيري المنت‌هاي ميله‌اي و نواري بيشتر از هزينه گرم نگهداشتن يك انبار در بالاتر از دماي انجماد است.
5- يك انبار گرم نگهداري ماده افزودني نه تنها مخازن ذخيره ، بلكه پمپ‌ها ، دستگاه‌هاي اندازه‌گيري ، شيرها و شيلنگ‌هاي ماده افزودني را از يخ‌زدگي و از ساير مسايل مانند گرد و خاك ، باران و افراد متفرقه حفاظت مي‌نمايد ، به‌علاوه چون دماي نگهداري در طول سال كمتر در معرض تغييرات شديد قرار مي‌گيرد ، گرانروي ماده افزودني ثابت‌تر مي‌ماند و دستگاه‌هاي اندازه‌گيري احتياج به تنظيم كمتري پيدا مي‌كنند.
6- اگر مخازن نگهداري و شيلنگ‌ها از جنس پلاستيك باشند بايد دقت شود از گرم كردن بيش از اندازه آنها پرهيز شود تا اين مواد به نقطه نرم‌شدگي و پارگي نرسند.
7- سيستم هواكش مخازن بايد به گونه‌اي طراحی شود كه از ورود هرگونه مواد خارجي به داخل مخزن جلوگيري شود. به همين صورت براي اجتناب از آلودگي بايستی روی مجاري پركردن و ديگر بازشوها در مواقعي كه استفاده نمي‌شوند درپوش گذاشته شوند.